[Najnowszy numer] [Prenumerata] [Spis treści]     

Zasady organizowania i prowadzenia szkoleń bhp

Temat szkoleń bhp od paru miesięcy, w czym nasi czytelnicy są doskonale zorientowani, jest tematem nieschodzącym z łamów ATESTU. Inspiracją jest propozycja zmian w dziedzinie szkoleń przygotowana przez Stowarzyszenie Promocji Bezpieczeństwa Pracy w Tarnobrzegu, poruszająca m.in. kwestie poziomu szkoleń bhp, wynikające z przygotowania do nich szkoleniowca, organizacji szkoleń, metodyki i umiejętności ich prowadzenia, formy, stosowanych środków dydaktycznych itp. W cyklu "Szkolenia bhp", który rozpoczynamy poniższym artykułem, autorka - nauczyciel akademicki, prowadzi zajęcia z zakresu dydaktyki bhp, metodyki nauczania bhp, projektowania i ewaluowania szkoleń m.in. na studiach podyplomowych z bhp - w sposób niezwykle kompetentny i usystematyzowany przedstawia właśnie te sprawy. Do czytania cyklu zachęcamy szczególnie te osoby, które swoje plany zawodowe zamierzają łączyć ze szkoleniami w dziedzinie bhp.

Pojęcie zasad kształcenia jako norm realizacji szkoleń bhp

Organizowanie i prowadzenie szkoleń z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy to proces kształcenia (kształcenia ustawicznego), w wyniku którego uczestnicy osiągną określone efekty, czyli ogólne i zoperacjonalizowane cele wyznaczone przepisami w zakresie szkoleń bhp.

Dydaktyka ogólna jako teoria kształcenia charakteryzuje się między innymi spisem norm postępowania edukacyjnego, których przestrzeganie determinuje i niejako zabezpiecza pożądaną efektywność kształcenia. Wspomniane normy nazywane są zasadami kształcenia i mają swój uzasadniony rodowód historyczny, etyczny i filozoficzny; są tezami wywiedzionymi z określonych doktryn.

Zasady kształcenia są prawidłowościami teoretycznymi i praktycznymi, które regulują także działalność edukatora bhp oraz aktywność uczestnika szkolenia, stąd pewna adaptacja zasad kształcenia z dydaktyki ogólnej do dydaktyki bhp.

Wincenty Okoń [1] podaje, że zasada to norma postępowania uznanego za obowiązujące, ujmującego fundamentalne prawidłowości dydaktyczne, które determinują jakość kształcenia i efekty.

Zasady kształcenia, tradycyjnie zwane zasadami nauczania - to najbardziej kontrowersyjna dziedzina dydaktyki. Nie wdając się w szczegółowe terminologiczne rozważania, można wyróżnić co najmniej trzy znaczenia. Według pierwszego z nich zasada to twierdzenie oparte na prawie naukowym, rządzącym jakimś procesem. Zgodnie z drugimzasada to norma postępowania uznanego za obowiązujące. W znaczeniu trzecim zasada jest tezą wyprowadzoną z jakiejś doktryny.

W odniesieniu do procesu kształcenia - twierdzi W. Okoń - najbardziej przydatne jest drugie znaczenie zasad kształcenia. Jednakże przy formułowaniu zasad kształcenia wynikających z prawidłowości dydaktycznych pojawia się problem, jakie prawidłowości uznać za istotne oraz jakie składniki procesu kształcenia uwzględnić w treści zasad. Wspomniany autor opowiada się za systemem zasad złożonych z niewielu elementów, lecz dotyczących tych fundamentalnych prawidłowości dydaktycznych, które partycypują we wszystkich procesach kształcenia.

Charakterystyka wybranych zasad kształcenia

Biorąc pod uwagę wielość klasyfikacji zasad kształcenia, różne kryteria ich wyodrębniania, ustrukturyzowania, warto posłużyć się klasyfikacją Franciszka Bereźnickiego [2]:

1) zasada świadomej aktywności,

2) zasada poglądowości,

3) zasada przystępności,

4) zasada systematyczności,

5) zasada łączenia teorii z praktyką,

6. zasada trwałości wiedzy i umiejętności,

7) zasada indywidualizacji i zespołowości,

8) zasada efektywności [1],

9) zasada kształtowania umiejętności uczenia się [3],

10) zasada ustawiczności kształcenia [3].

Zasady prowadzenia szkoleń bhp to ogólne normy postępowania edukacyjnego, których postrzeganie umożliwia realizację świadomie dobranych zadań szkoleniowych i osiągnięcie celów ogólnych i szczegółowych w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.

Zasady można rozumieć także jako:

1) wytyczne w organizowaniu i prowadzeniu szkoleń,

2) wskazania metodyczne,

3) reguły dydaktyczne i wykonawcze,

4) wskazówki do pracy osób z niskim doświadczeniem zawodowym.

Zasada świadomej aktywności. Aktywność uczestników szkolenia jest niezbędnym warunkiem do podjęcia nauki, a uświadomienie celu i zadania ich działania jest niezbędne do osiągania pozytywnych wyników.

Szerokie rozumienie zasady świadomego udziału uczestnika szkolenia w procesie kształcenia wiąże się z uwzględnieniem trzech czynników:

1) świadomego stosunku do celów uczenia się,

2) świadomego i aktywnego udziału uczestników szkolenia w nabywaniu wiadomości i umiejętności,

3) świadomej i aktywnej autokontroli i samooceny osiąganych efektów uczenia się.

Zasada świadomego i aktywnego udziału uczestników szkolenia w procesie kształcenia sprowadza się przede wszystkim do postulatu uświadamiania i wyjaśniania im celów i zadań oraz znaczenia szkolenia wstępnego lub okresowego.

Cel ten należy podawać w przystępnej i zrozumiałej formie. Każdy rodzaj aktywności w uczeniu się pełni określoną funkcję; ich niezbędność w procesie kształcenia jest ogólną prawidłowością, z której wynika norma prakseologiczna - zasada aktywizowania ucznia w myśleniu, przeżywaniu i działaniu [2].

Nierespektowanie zasady świadomej aktywności powoduje bierność i małą samodzielność w myśleniu i działaniu. Zasada ta ściśle wiąże się z zasadą samodzielności [4].

Świadomy i aktywny udział uczących się można osiągnąć, gdy prowadzący szkolenie:

1) odwołuje się do doświadczeń życiowych, potrzeb i zainteresowań poznawczych uczestników szkolenia i umiejętnie je wykorzystuje w procesie kształcenia,

2) wywołuje pozytywną motywację do nauki, zachęca i mobilizuje do wysiłku,

3) stosuje metody kształcenia wdrażające do samodzielnego zdobywania wiedzy i do samodzielnego myślenia i działania,

4) uświadamia uczestnikom szkolenia ich postępy w realizacji celów kształcenia (wyniki egzaminu).

Zasada poglądowości akceptuje wielozmysłowy kontakt osoby z poznawaną rzeczywistością. Powoduje ona powstanie w naszej świadomości zmysłowego obrazu zjawisk w postaci spostrzeżeń i wyobrażeń, na który składają się wrażenia wzrokowe, węchowe, smakowe, dotykowe. Zasada ta podkreśla konieczność zdobywania wiedzy o rzeczywistości poprzez bezpośrednie poznanie rzeczy, zjawisk i procesów lub pośrednie ich poznanie w postaci środków dydaktycznych, tj.: obraz, modele, wykresy, tabele itp. Również przy opanowywaniu umiejętności dużą rolę odgrywa poglądowość, zwykle w formie pokazu odpowiednich czynności, gdyż ułatwia zrozumienie istoty i sposobu wykonania czynności przy nauczaniu działania, a tym samym przyśpiesza ich opanowanie, np. fantom i szkolenie z zakresu udzielania pierwszej pomocy, gaśnica i instruktaż uruchamiania gaśnicy.

Przestrzeganie zasady poglądowości wiąże się ze stosowaniem mediów edukacyjnych, które pełnią funkcję edukacyjną, prezentacyjną i symboliczną.

Zasada przystępności. Przy realizacji treści szkoleń trzeba dokładnie rozpoznać dotychczasowe zasoby wiedzy i na nich budować nowe. Zapewnia to nie tylko lepsze zrozumienie tych treści, ale też zwiększa tempo pracy uczestników szkoleń. Zasada przystępności, zwana niekiedy zasadą stopniowania trudności, oznacza konieczność dostosowania materiału nauczania, metod kształcenia i środków dydaktycznych do poziomu rozwoju i możliwości psychofizycznych uczestników szkolenia.

Najważniejsze reguły odnoszące się do zasady przystępności zalecają:

1) realizację treści rozpoczynać od tego, co jest znane i bliskie temu, co jest nieznane, dalekie,

2) przechodzić w procesie kształcenia od treści łatwych do trudniejszych,

3) uwzględniać różnice w tempie pracy i stopniu zaawansowania poszczególnych osób,

4) w procesie kształcenia brać pod uwagę poziom całej grupy.

Zasada systematyczności. Podkreśla ona konieczność realizacji procesu kształcenia - uczenia się w ściśle określonym porządku i odnosi się do pracy zarówno edukatora, jak i uczestników szkolenia.

Systematyczność w układzie treści kształcenia oznacza takie uporządkowanie, które respektuje związki i cechy poszczególnych elementów treściowych, a jednocześnie stanowi pewną logiczną całość. Systematyczność ułatwia integrowanie wiedzy w spójny układ i zarazem czyni ją operatywną i trwalszą. W realizacji zasady systematyczności warto pamiętać, że należy:

1) treści kształcenia realizować w logicznej kolejności,

2) nawiązywać do materiału opanowanego, 3) podkreślać zagadnienia główne i istotne,

4) dążyć do usystematyzowania nauczonego materiału,

5) podzielić materiał na sensowne fragmenty,

6) przechodzić do przyswojenia nowego materiału po przyswojeniu poprzedniego.

Z zasady systematyczności wzięła swój początek zasada systemowości, czyli porządkowania.

Odnosi się ona nie tylko do treści szkolenia, lecz także do samego przebiegu, gdyż jest ono również systemem. W dobrze skonstruowanym programie szkolenia układowi treści podporządkowuje się układy i podukłady coraz bardziej szczegółowe. System organizowania szkoleń i sposób prowadzenia mogą określać styl pracy edukatora bhp.

Rys. S.Antoniszczak

Zasada łączenia teorii z praktyką. Wiązanie teorii z praktyką wyrabia przekonanie o użyteczności wiedzy, a jednocześnie wywołuje pozytywne motywacje uczącego się i w sposób istotny wpływa na jego aktywność. Odwoływanie się do praktyki czyni wiedzę teoretyczną bardziej zrozumiałą i potrzebniejszą, a także trwalszą.

Łączenie teorii z praktyką zapewnia operatywność wiedzy, pobudza aktywność, sprzyja rozwojowi samodzielności.

Z omawianej zasady wynikają następujące postulaty:

1) działania winny być poprzedzone przekazaniem wiadomości,

2) reguły, zasady, definicje i prawa leżące u podstaw działań są produktem własnej aktywności ludzi, o czym należy informować uczestników szkoleń,

3) działania powinny rozszerzać zakres wiedzy,

4) operacje praktyczne powinny być kształcące, celowo dobrane, rozwojowe,

5) powiązanie działań z efektywnym przekazaniem wiadomości powinno następować wszędzie tam, gdzie istnieją ku temu warunki [5].

Zasada trwałości wiedzy i umiejętności. Ważną sprawą jest stosowanie różnorodnych metod i środków, odpowiednie utrwalanie i powtarzanie oraz pozytywny stosunek uczestników szkoleń do treści szkolenia. Na stosunek wpływają z kolei m.in. takie czynniki, jak: doświadczenie zawodowe, zainteresowanie, przeżycia, motywacja, użyteczność wiedzy dla pracownika, wypadkowość w zakładzie pracy.

Utrwalanie nowego materiału wiąże się z systematyzacją i powtarzaniem. Powtarzanie ma tylko wówczas wartość dla uczestnika szkoleń, jeśli jest odpowiedniej jakości i jeśli jest urozmaicone.

Korzystnie wpłyną na realizację zasady trwałości ćwiczenia mające na celu przerobienie materiału; częstotliwość powtórzeń powinna być największa po zaznajomieniu się uczestników szkolenia z nowym materiałem. Przekazywanie informacji należy łączyć w układy logiczne oraz stosować systematyczną kontrolę wyników szkolenia, co wpływa korzystnie na trwałość wiedzy.

Zasada indywidualizacji i zespołowości sprowadza się do takiego organizowania szkoleń, w którym z jednej strony uwzględnione są indywidualne możliwości każdego uczestnika, z drugiej zaś współpraca i współdziałanie wszystkich uczestników. Zasada ta postuluje konieczność zachowania indywidualnego podejścia do jednostki w warunkach pracy zespołowej.

Jeśli chodzi o sposoby indywidualizowania nauczania, formułuje się różne propozycje, które wyrażają się w zróżnicowaniu treści kształcenia bądź tempa uczenia się. Różnicowanie programu polega na określeniu tych treści, które powinni opanować wszyscy, z drugiej strony - na sformułowaniu takich propozycji programowych, które mogą być częściowo czy w różnym stopniu realizowane przez poszczególnych uczestników.

Uspołecznienie dokonuje się w grupie szkoleniowej pod wpływem różnorodnych działań socjalizacyjnych. Zasada uspołeczniania łącząca interes indywidualny ze społecznym realizowana jest poprzez stosowanie pracy indywidualnej związanej z pracą zbiorową, a przede wszystkim z różnymi formami pracy grupowej. Praca w grupach ma duże wartości dydaktyczno-wychowawcze, gdyż wymaga współdziałania poszczególnych członków grupy w celu sprawnego i rytmicznego wykonania zadania.

Zasada efektywności czyli związku między celami a wynikami kształcenia, dotyczy funkcjonowania i optymalizacji wielu czynników procesu dydaktycznego, takich jak metody pracy edukatora i uczestników szkolenia oraz treści i warunki pracy. Poprawiając jakość uczenia się, zwiększa się jego wydajność [1]. Osoba prowadząca szkolenie winna u zamawiającego szkolenie zrobić rozpoznanie, jakie są warunki szkolenia (sala dydaktyczna, sprzęt audiowizualny...). Wskaźnikami efektywności są m.in.: tempo opanowania wiedzy przez osoby szkolące się, wyniki egzaminu czy informacja zwrotna z ewaluacji.

Do powyższych zasad warto dodać także te wymienione poniżej, podkreślające potrzebę samokształcenia i aktualizowania wiedzy z zakresu bhp.

Zasada kształtowania umiejętności uczenia się. Biorąc pod uwagę, iż uczenie się jest samodzielnym zdobywaniem wiedzy, to rozwijanie tej umiejętności pracy umysłowej w procesie kształcenia jest ważne. Nauka powinna w dużej mierze bazować na samodzielnym zdobywaniu wiedzy; jest to podstawowy warunek wdrażania do samokształcenia i opanowywania techniki uczenia się [3].

Do technik uczenia się można zaliczyć takie umiejętności, jak: obserwacja, korzystanie z komunikatów, z podręcznika i innych materiałów dydaktycznych oraz nowoczesnych środków audiowizualnych, sposoby rejestrowania informacji w formie notatek, schematów, rysunku czy zapisu przy wykorzystaniu magnetofonu, komputera. W trakcie samodzielnego zdobywania wiedzy ważną umiejętnością jest racjonalna jej selekcja i synteza. Techniki te mogą mieć zastosowanie w procesie samokształcenia kierowanego.

Zasada ustawiczności kształcenia wskazuje na potrzebę ustawicznego aktualizowania zdobytej wiedzy, podnoszenia kwalifikacji, nadążania za rozwojem nauki i techniki, a przede wszystkim na zapewnieniu możliwości stałego rozwoju osobowości. Bardzo ważną sprawą jest, aby w procesie kształcenia rozbudzić potrzebę dalszego uczenia się, rozwijać zainteresowania, wyrabiać umiejętności i nawyki samokształceniowe [3]. Jest to uzasadnione zmianami w przepisach prawnych oraz nowoczesnymi technologiami.

Przytoczone zasady są istotnymi wskazówkami w organizowaniu i prowadzeniu oraz ewaluowaniu szkoleń bhp. Przestrzeganie ich już na etapie wstępnym zagwarantuje organizatorowi szkolenia poziom satysfakcjonujący wszystkie zainteresowane osiągnięciem wysokiej jakości podmioty. Sądzę, że w sytuacjach trudnych, dotyczących projektowania szkoleń, bardzo może być przydatna wiedza z zakresu dydaktyki przedmiotów zawodowych [6] lub innych dydaktyk [7].

Literatura

[1] Okoń W., Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Warszawa 1987.

[2] BereŸnicki F., Dydaktyka kształcenia ogólnego, Kraków 2007.

[3] Półturzycki J., Dydaktyka dla nauczycieli, Toruń 1997.

[4] Okoń W., Zarys dydaktyki ogólnej, Warszawa 1970.

[5] Zaczyński W., Dydaktyka [w:] Pedagogika, podręcznik akademicki, praca zbiorowa pod red. M. Godlewskiego i in., Warszawa 1974.

[6] Szlosek F., Wstęp do dydaktyki przedmiotów zawodowych, Radom 1995.

[7] Janicka-Panek T., Stanowienie celów dydaktyczno-wychowawczych w zintegrowanej edukacji uczniów, Skierniewice - Radom 2007.

Brak komentarzy

Dodaj swój komentarz