[Najnowszy numer] [Prenumerata] [Spis treści]     

Bezpieczeństwo chemiczne w laboratorium
Zasady postępowania

Po przykładach dotyczących sposobów opracowywania instrukcji, autor omawia zasady bezpiecznej pracy w laboratorium. Bez postępowania zgodnie z nimi żadne laboratorium nie powinno funkcjonować.

Rozpoznanie zagrożeń, ocena ryzyka oraz dobór środków ochrony indywidualnej

Najczęstszymi wypadkami w laboratoriach chemicznych są:

- zranienia skóry (skaleczenia uszkodzonym szkłem),

- oparzenia termiczne (skutek dotknięcia gorącego szkła lub urządzeń),

- małe pożary (np. zapłon rozpuszczalników organicznych),

- oparzenia chemiczne (w wyniku kontaktu substancji żrących ze skórą),

- rozsypanie lub rozlanie substancji chemicznych,

- lekkie zatrucia (np. w wyniku inhalacji par lub gazów),

- zranienia oka (chemiczne lub mechaniczne).

Aby zminimalizować prawdopodobieństwo nieszczęśliwych wypadków, należy przestrzegać zasad bezpiecznego wykonywania podstawowych operacji laboratoryjnych.

Przed przystąpieniem do pracy w laboratorium zapoznajemy pracowników z aparatami, urządzeniami, sprzętem, instrukcjami obsługi i obowiązującymi zasadami bezpieczeństwa w laboratoriach. Dodatkowo, przed rozpoczęciem pracy z czynnikami chemicznymi, pracownicy muszą zapoznać się z właściwościami substancji, które będą stosowane (zapisy w kartach charakterystyki substancji niebezpiecznych - MSDS - material safety data sheet), zapoznać się z oceną ryzyka podczas pracy z czynnikami chemicznymi i uzyskać akceptację przełożonego, dopuszczającego do wykonania czynności.

Środki ochrony indywidualnej muszą bezwzględnie wynikać z informacji zawartych w MSDS.

Istotną kwestią jest umiejętność rozpoznawania zagrożeń. W chemii stosujemy do tego celu specjalne piktogramy.

Informacja o zagrożeniach chemicznych jest umieszczona na etykietach opakowań substancji chemicznych pracy z czynnikami chemicznymi i uzylub mieszanin w formie symboli oraz zwrotów zagrożenia R i zwrotów bezpieczeństwa S (67/548/EWG) oraz wg WE 1272/2008 CLP - zwrotów zagrożenia H i zwrotów bezpieczeństwa P¹.

Symbole (piktogramy) stanowią wizualne przedstawienie zagrożeń związanych z substancją chemiczną lub mieszaniną (ryc. 1).

Ryc. 1

Zgodnie z rozporządzeniem WE 1272/2008 CLP od 1 grudnia 2010 r. produkty chemiczne wprowadzane na rynek UE muszą być oznakowane zgodnie z GHS. Obowiązkowymi elementami są nowe znaki ostrzegawcze i piktogramy w kształcie kwadratu postawionego na jednym z rogów. Symbole oznaczające substancje niebezpieczne, widoczne są w czerwonej obwódce na białym tle (ryc. 2).

Ryc. 2

Przestrzeganie zasad postępowania z potencjalnie niebezpiecznymi substancjami chemicznymi zmniejsza ryzyko zagrożenia zdrowia. Zwroty R(H) i S(P) przedstawiane są na etykiecie opakowania związku chemicznego w postaci kilku cyfr, a ich objaśnienia znajdują się na ulotce dołączonej przez producenta do opakowania. Przepakowanie do mniejszych pojemników wymaga również odpowiedniego oznakowania opakowania/pojemnika, w którym będzie znajdowała się odważona substancja.

Dla czynników szkodliwych środowiska pracy obecnych w laboratorium musimy zaplanować pomiary. Pamiętajmy, że w laboratorium czynnikami szkodliwymi są nie tylko czynniki chemiczne, ale również emisje hałasu lub/i np. promieniowania (UV, IR, elektromagnetyczne itp.). W tym celu powinno zostać przeprowadzone wstępne rozpoznanie, wykonane pomiary, na ich podstawie ocena ryzyka, plan działań zmierzających do obniżenia emisji ze źródła lub hermetyzacji procesu, a tam, gdzie to niemożliwe, dobór środków ochrony indywidualnej.

Przykład oceny ryzyka dla wybranej substancji chemicznej (dla której nie było możliwości wykonania pomiarów emisji) zamieszczamy tutaj.

Należy pamiętać, że laboratorium to nie tylko chemia. Mogą w nim występować praktycznie wszystkie rodzaje zagrożeń (środki chemiczne, wysoka temperatura, niska temperatura, ostre krawędzie - szkło itp.). Dlatego trzeba upewnić się, że pracownicy mają do dyspozycji wszystkie wymienione w ocenie ryzyka środki ochrony indywidualnej (np. gogle, maski, półmaski, filtropochłaniacze, rękawice ochronne). Dobór odpowiednich środków ochrony indywidualnej w laboratorium jest kluczowym zagadnieniem, ponieważ niewłaściwy dobór np. filtropochłaniaczy może zakończyć się zatruciem lub śmiercią.

Nieodzowne jest również poinformowanie pracowników o konieczności prowadzenia rejestru czasu pracy z substancjami o działaniu rakotwórczym. Informację o tym, czy dana substancja jest sklasyfikowana jako czynnik rakotwórczy, można odnaleźć w karcie charakterystyki. Poszukujemy grupy 1A lub 1B. Jeżeli taka informacja znajduje się w MSDS lub/i w rejestrze używanych substancji, każdy pracownik prowadzi indywidualną rejestrację czasu pracy z tymi substancjami. Na tej podstawie, raz do roku służby bhp sporządzą "informację o czynnikach rakotwórczych".

Magazynowanie substancji chemicznych

Najczęściej przechowujemy substancje chemiczne w specjalnie do tego celu projektowanych magazynach i wentylowanych szafach do przechowywania substancji chemicznych. Niektóre dygestoria mają w dolnej części szafki do przechowywania niewielkich ilości substancji chemicznych. Wymagania dla pomieszczeń służących do magazynowania opisałem w tym cyklu w nrze 3/2015 ATESTU. Zapewnienie bezpieczeństwa w tego typu pomieszczeniach, to również parę zasad organizacyjnych. Pamiętać należy, że w jednej strefie pożarowej przechowywanie ciekłych, palnych i niebezpiecznych mieszanin powinno odbywać się zgodnie z obowiązującymi przepisami prawnymi. W jednej strefie pożarowej może znajdować się łącznie:

- do 10 dm³ (10 litrów) cieczy o temperaturze zapłonu poniżej 21 °C,

- do 50 dm³ (50 litrów) cieczy o temperaturze zapłonu poniżej 21-55 °C.

W pomieszczeniach piwnicznych nie mogą być przechowywane substancje łatwopalne.

Pomieszczenie, w których przechowuje się substancje niebezpieczne, oraz szafy służące do przechowywania takich substancji również znakuje się odpowiednimi piktogramami. Na ryc. 3 przykładowe wzory piktogramów.

Ryc. 3

Niezmiernie ważne są również zasady dotyczące wspólnego przechowywania i transportowania chemikaliów.

Podczas składowania lub/i transportowania należy przestrzegać ograniczeń dotyczących wspólnego składowania i stosowania materiałów niebezpiecznych przedstawionych w tabeli 1.

Oznaczenia:
T - chemikalia, które mogą być przechowywane oraz transportowane razem.
N - nie powinny być razem transportowane oraz magazynowane; wyjątek: łatwopalne mogą być transportowane z innymi organicznymi.
X - powinny być oddzielnie magazynowane, ale dozwolony jest wspólny transport; wyjątek stanowią specjalne wymagania producenta.

Podstawowe zasady magazynowania i transportowania substancji chemicznych w przestrzeni laboratoryjnej. Materiały niebezpieczne należy przechowywać w miejscach i opakowaniach przeznaczonych do tego celu i odpowiednio oznakowanych. Opakowania, zbiorniki, środki transportu oraz aparatura służące do przechowywania chemikaliów powinny być odpowiednie do właściwości tych chemikaliów. W czasie transportu, magazynowania materiałów niebezpiecznych należy stosować odpowiednie środki ochrony zbiorowej i indywidualnej chroniące przed niebezpiecznym lub szkodliwym ich działaniem. Zbiorniki, naczynia i opakowania służące do przechowywania materiałów niebezpiecznych powinny być oznakowane w języku polskim. Zbiorniki, naczynia i opakowania powinny być wykonane z materiału niepowodującego niebezpiecznych reakcji chemicznych z ich zawartością i nieulegającym uszkodzeniu wskutek działania znajdującego się w ich wnętrzu materiału. Zbiorniki, naczynia i opakowania powinny być wytrzymałe i zabezpieczone przed uszkodzeniem z zewnątrz. Zbiorniki, naczynia i opakowania powinny być odpowiednio szczelne i zabezpieczone przed wydostawaniem się z nich niebezpiecznej zawartości lub dostaniem się do ich wnętrza innych substancji, które w kontakcie z ich zawartością mogą stworzyć stan zagrożenia. Zbiorniki, naczynia i opakowania powinny być wypełnione w sposób zapewniający wolną przestrzeń, odpowiednio do możliwości termicznego rozszerzania się cieczy w warunkach magazynowania i transportu oraz stosowania.

Przy przechowywaniu ciekłych substancji niebezpiecznych należy stosować zabezpieczenia przed rozlaniem się i rozprzestrzenieniem zawartości zbiornika w razie jego uszkodzenia, np. wanny ociekowe, zbiorniki rezerwowe. Substancje niebezpieczne/żrące należy przechowywać na najniższych półkach w wanienkach ociekowych.

Przykład oceny ryzyka dla wybranej substancji chemicznej (dla której nie było możliwości wykonania pomiarów emisji).

¹ W przypadku mieszanin zaklasyfikowanych i oznakowanych zgodnie z dyrektywą 1999/45/ WE, które wprowadzono do obrotu przed dniem 1 czerwca 2015 r., nie trzeba ich ponownie oznakowywać i opakowywać do 1 czerwca 2017 r. Zgodnie z przepisami przejściowymi zawartymi w rozporządzeniu CLP do 1 grudnia 2010 r. substancje są klasyfikowane zgodnie z dyrektywą 67/548/ EWG, natomiast do 1 czerwca 2015 r. mieszaniny są klasyfikowane zgodnie z dyrektywą 1999/45/WE. Od 1 grudnia 2010 r. do 1 czerwca 2015 r. substancje były klasyfikowane zarówno zgodnie z dyrektywą 67/548/EWG, jaki z rozporządzeniem CLP. Od 1 czerwca 2015 i do substancji i do mieszanin stosuje się wyłącznie przepisy CLP.

Szanowni czytelnicy, dziękujemy za nadsyłane pytania dotyczące publikowanego w ATEŚCIE od numeru 1/2015 cyklu "Bezpieczeństwo chemiczne w laboratorium". Na wszystkie odpowiemy w artykule podsumowującym, którym będzie reportaż z zespołu laboratoriów badawczych. | Redakcja

Dodaj swój komentarz

Maciej Ś.: (cyt.) - "W jednej strefie pożarowej może znajdować się łącznie: (1) - do 10 dm3 (10 litrów) cieczy o temperaturze zapłonu poniżej 21 °C, (2) - do 50 dm3 (50 litrów) cieczy o temperaturze zapłonu poniżej 21-55 °C." - - - - - Zatem, jeśli temperatura zapłonu jest poniżej 21 stop. Celsjusza, czyli np. 20 stop. C, to - zarówno w pierwszym jak i w drugim przypadku może w jednej strefie pożarowej znajdować się i 10 litrów i 50 litrów, co czyni razem (łącznie) 60 litrów. Nieźle to autor WYKOMBINOWAŁ. (2015-05-07)

Roman: Co mam zrobić jeśli opary z nieznanego mi kwasu dostały się do pokoju w którym mieszkam,wietrzenie nie pomaga od paru tygodni,proszę o odpowiedz. (2018-11-30)

Mosquito: A skąd pewność że to kwas? Trzeba znaleźć źródło. W pierwszej kolejności sprawę bym zgłosił do sanepidu. Powinni pomóc. (2019-01-14)

Dodaj swój komentarz