ATEST Ochrona Pracy

29 marca 2024 r.

[Najnowszy numer] [Prenumerata] [Spis treści]     

 

ATEST 12/2023

Zarządzanie dokumentami w obszarze bezpieczeństwa i higieny pracy - projektowanie procesu pracy

Praca człowieka powinna mieć charakter zorganizowany. W procesie pracy podporządkowanej (a taką pracą jest zatrudnianie pracowników w ramach pracy zarobkowej) nie jest dopuszczalne, aby czynności wykonywane przez poszczególne osoby miały charakter przypadkowy, niezaplanowany, niezorganizowany. Jeżeli nie dojdzie do zaprojektowania procesu pracy, to wszelkie działania w obszarze bezpieczeństwa i higieny pracy będą fasadowe i nieskuteczne. Projektowanie pracy jest kluczowym elementem zarządzania bhp. Jeśli w organizacji nie wdrożono zasad systemowego zarządzania operacyjnego, to nie można mówić, że w przedsiębiorstwie w sposób systemowy kontroluje się stan bezpieczeństwa i higieny pracy.

Treść pracy to zbiór zadań przeznaczonych do wykonania przez określony system "człowiek - obiekt techniczny", w określonym czasie i w określony sposób1. Projektowanie pracy - jako działanie mające na celu opisanie czynności i metod pracy oraz odpowiedzialności poszczególnych osób za wykonanie zadań, a także opis środowiska otaczającego pracowników - jest kluczowym elementem zarządzania bhp2. Bez zaprojektowania procesu pracy nie tylko nie jest możliwe znalezienie najlepszego możliwego sposobu wykonania danej operacji, lecz także stwierdzenie, czy wykonanie danej czynności nie stwarza zagrożenia dla życia i zdrowia pracowników, a jeśli tak, to czy poziom ryzyka jest dopuszczalny.

Potrzeba bezpieczeństwa

Projektowanie pracy odnosi się do wszystkich rodzajów i charakteru pracy, począwszy od prostych prac do bardzo skomplikowanych czynności. Każdy proces pracy musi być zaprojektowany. Niedopuszczalne jest pozostawianie przypadkowi, w jaki sposób dana praca będzie wykonywana. W projektowanie procesu pracy muszą być zaangażowane wszystkie osoby z nim związane, począwszy od menadżerów, poprzez technologów, kierowników aż po samych pracowników, którzy będą wykonywać daną pracę. Menadżerowie zwracają uwagę, aby praca była realizowana w sposób wydajny, spełniający standardy ilościowe i jakościowe. Pracownicy natomiast oczekują, aby ich praca była doceniana i dobrze wynagradzana. Tym samym projektowanie pracy, jako element zarządzania operacyjnego, z jednej strony ma na celu realizację celów organizacji, takich jak wzrost wydajności i jakości pracy, a z drugiej ma zapewnić, by praca była bezpieczna, satysfakcjonująca oraz odpowiednio wynagradzana. W rozwiniętej, zrównoważonej gospodarce realizacja obu powyższych celów musi odbywać się w sposób równoczesny i spójny. Ludzie są bowiem bardziej produktywni, jeśli pracują w przyjaznym środowisku, jeśli ich praca jest doceniana, zadowalająca (w tym pod względem materialnym) oraz bezpieczna.

Niektórzy ludzie zwracają uwagę przede wszystkim na płace, inni preferują pracę pozwalającą im realizować własne dążenia. Jedni wolą pracować w grupie, inni indywidualnie. Potrzeby ludzi są różnorodne. Klasyfikacja potrzeb według Maslowa przedstawia potrzeby człowieka od podstawowych potrzeb fizjologicznych i potrzeby bezpieczeństwa poprzez potrzeby społeczne i potrzebę uznania, aż po potrzebę samorealizacji. Dwuczynnikowa teoria Hertzberga wskazuje na dwa rodzaje czynników determinujących zachowania pracowników: czynniki higieniczne, do których zaliczamy płace, bezpieczeństwo, warunki pracy, związki z przełożonymi i współpracownikami, politykę organizacji, oraz czynniki motywacyjne, takie jak uznanie, awans, odpowiedzialność, poczucie osiągnięć, przyjemność z pracy. Jak widać te teorie wskazują, że poczucie bezpieczeństwa, w tym bezpieczeństwa zdrowotnego, ochrony przed chorobami i wypadkami związanymi z pracą, stanowi podstawową potrzebę każdego pracownika. Zapewnienie tej potrzeby nie tylko powinno być elementem humanitarnej postawy każdego pracodawcy, lecz także działaniem wynikającym z dążenia do podnoszenia produktywności organizacji. Nie można bowiem wymagać wysokiej wydajności pracy bez zapewnienia odpowiednich warunków środowiska pracy.

Projektowanie w trzech obszarach

W celu osiągnięcia warunków sprzyjających efektywnej pracy należy odpowiednio zaprojektować proces pracy w obszarze otoczenia fizycznego, środowiska socjalnego, metod pracy.

Otoczenie fizyczne jest bezpośrednio związane z miejscem pracy, rozmieszczeniem maszyn, narzędzi oraz wyposażenia. Odpowiednie zaprojektowanie miejsca pracy stanowi kluczowy element działań związanych z projektowaniem procesu pracy. Właściwe ergonomiczne zaprojektowanie otoczenia (rzeczowego środowiska pracy) stanowi punkt wyjściowy do dalszego kształtowania procesu pracy. Początkiem działań w tym obszarze jest ustalenie, jaka praca ma być wykonywana, gdzie ona będzie wykonywana (przestrzeń pracy wraz z wyposażeniem w środki i przedmioty pracy), kto będzie wykonywał pracę (płeć, wiek, cechy antropologiczne). Determinantami w tym obszarze będą czynniki środowiska pracy, tj. czynniki: mechaniczne, chemiczne, biologiczne i psychofizyczne.

Na środowisko socjalne składają się takie elementy, jak odpowiednie przyuczenie do wykonywania pracy (w tym szkolenie w obszarze bhp), zaznajomienie z polityką organizacji, obowiązującymi regułami, procedurami i instrukcjami; określenie oczekiwań stawianych pracownikowi; zorganizowanie nadzoru nad wykonywaną pracą (praca podporządkowana).

Metody pracy określają w sposób szczegółowy sposób wykonywania danej pracy, tj. kolejność i sposób realizacji poszczególnych operacji. Polega to na rozłożeniu pracy na najprostsze czynności, tj. ruchy robocze. Ustalenie metod pracy pozwala nie tylko na wybranie metody najefektywniejszej, lecz także najbez pieczniejszej. Określając metody pracy, ustalamy nie tylko co ma być zrobione, ale także w jakiej kolejności, przez kogo i w jaki sposób. Działanie to prowadzi do stworzenia zbioru wzajemnie ze sobą powiązanych działań, następujących jedno po drugim3.

Częstym błędem jest tworzenie instrukcji bhp, oceny ryzyka zawodowego dla prac, które nie zostały w ogóle zaprojektowane. Nawet tego samego rodzaju praca, w zależności od sposobu jej wykonywania, będzie charakteryzować się innym poziomem niebezpieczeństwa (ryzyka) wypadkowego lub chorobowego. Także w zależności od miejsca i sposobu wykonywania pracy konieczne jest ustalenie odmiennych instrukcji bezpiecznego jej wykonywania. Przykładem może być tu wykonywanie tak prostej czynności jak mycie okna. Ryzyko z nią związane będzie różne w zależności od tego, gdzie, w jaki sposób i przez kogo będzie wykonywana ta praca. Także instrukcja opisująca zasady wykonywania danej pracy będzie musiała być odpowiednio dostosowana, w zależności m.in. od rodzaju i położenia okien. Zupełne inne warunki początkowe występują bowiem w sytuacji, gdy myte mają być okna dostępne z poziomu podłogi, a inne w przypadku okien elewacyjnych lub świetlików. W zależności od rodzaju okien konieczny jest dobór metody mycia. Dopiero po określeniu i opisaniu metody będzie można ocenić, czy ryzyko wykonywania przez pracownika danej pracy jest dopuszczalne. I tak przykładowo zupełnie inne warunki bhp będą występować w przypadku mycia tych samych okien z poziomu podłoża, z drabiny czy podestu ruchomego.

Ta oczywista kwestia stoi u podstaw wszelkiej działalności związanej z bezpieczeństwem i higieną pracy. W § 39a rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bhp4 wskazano, że pracodawca ma obowiązek oceny ryzyka zawodowego występującego przy wykonywanych pracach. Odniesienie się do "wykonywanych prac" nie jest przypadkowe. Ma ono podkreślić, że ocena ryzyka zawodowego musi odwoływać się bezpośrednio do procesu pracy. Konkretyzacja tego obowiązku następuje w dalszej części tego samego paragrafu, gdzie wskazano, że ocena ryzyka zawodowego powinna uwzględniać w szczególności opis ocenianego stanowiska pracy, w tym wyszczególnienie: stosowanych maszyn, narzędzi i materiałów, wykonywanych zadań, występujących na stanowisku niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych czynników środowiska pracy, stosowanych środków ochrony zbiorowej i indywidualnej, osób pracujących na tym stanowisku. Tym samym przepis wskazuje na konieczność uwzględnienia w ocenie ryzyka zawodowego wszystkich elementów projektowania pracy, tj. otoczenia fizycznego, środowiska socjalnego i metod pracy.

Każdy proces pracy musi być zaprojektowany. Nie można niczego pozostawiać przypadkowi. Niedopuszczalne jest wydanie polecenia określającego, co ma być zrobione, np. "umyj okna", bez określenia sposobu wykonania danej pracy. Kierownicy wydając polecenie powinni określić, jak dana praca ma być wykonana, z użyciem jakich maszyn i urządzeń, jakich materiałów, w jakich warunkach ma ona być realizowana, co należy robić w określonych sytuacjach, a czego nie wolno robić. Brak jednoznacznego wskazania, w jaki sposób praca ma być wykonana, stwarza ryzyko, że zostanie ona wykonana w sposób nieprawidłowy, niebezpieczny, powodujący straty ekonomiczne i zagrażający zdrowiu pracowników.

Projektowanie procesu pracy należy traktować jako system norm, które każą najpierw przygotować działanie według jakiejś koncepcji, a dopiero potem je realizować5. Projektowanie procesu pracy wymaga doświadczenia i współpracy wielu osób. W pierwszym rzędzie technologów określających wymagania techniczne w zakresie prowadzenia procesu pracy. Ważny jest też udział menadżerów, kierowników, przedstawicieli pracowników oraz służby bhp.

Identyfikacja prac

Zanim jednak dojdzie do zaprojektowania procesu pracy, należy dokonać identyfikacji prac wykonywanych w zakładzie. Można to zrobić na dwa sposoby:

poprzez wypisanie stanowisk pracy z wyszczególnieniem prac wykonywanych na tych stanowiskach;

poprzez wypisanie zadań wykonywanych przez pracowników.

Pierwszy sposób przeznaczony jest do procesów wykonywanych na stacjonarnych stanowiskach pracy, np. na stanowisku obsługi prasy mimośrodowej ustawionej w hali produkcyjnej. Drugie podejście należy stosować do ruchomych stanowisk pracy, na których wykonywane są prace tego samego rodzaju, lecz w różnych miejscach lub warunkach. Przykładem ruchomego stanowiska pracy może być praca murarza, która składa się z tego samego rodzaju czynności, lecz jest wykonywana w różnych miejscach (budowach) i różnych warunkach (np. na rusztowaniu).

Podział na prace wykonywane na stałych i ruchomych stanowiskach pracy jest istotny także dlatego, że dla obydwu przypadków odmiennie będzie przeprowadzana ocena ryzyka zawodowego.

Stanowiska pracy

Termin "stanowisko pracy" nie może być mylony ze "stanowiskiem". Mylenie tych pojęć jest częstym błędem. Przez stanowisko pracy należy rozumieć przestrzeń pracy wraz z wyposażeniem w środki i przedmioty pracy, w której pracownik lub zespół pracowników wykonuje pracę. Natomiast "stanowisko" to funkcja, rodzaj powierzonej pracy, np. określonej w umowie o pracę. Tym samym stanowiskiem np. jest "preser", a stanowiskiem pracy miejsce wykonywania pracy wyposażone w konkretną prasę wraz z osprzętem, materiałami i narzędziami pomocniczymi. Z oczywistych przyczyn pracownik zatrudniony na stanowisku "preser" pracę może wykonywać na wielu stanowiskach pracy, tj. np. na prasie krawędziowej CNC/ HFE 100-3 oraz na prasie hydraulicznej Müller CA 250.5.3. Na danym stanowisku pracy, np. obsługi prasy hydraulicznej Müller CA 250.5.3, nie zawsze musi pracować ta sama osoba. Na jednym stanowisku pracy może pracować równocześnie lub zmianowo (w zależności od organizacji pracy) wiele osób, różnej płci i wieku.

Stanowisko pracy jest podstawową jednostką struktury organizacyjnej zakładu pracy, w której pracownik wykonuje pracę w określonej przestrzeni roboczej i warunkach fizyczno-społecznych, realizując celowe zadania, polegające na wykonywaniu części większego procesu pracy związanego z przetwarzaniem jakiegoś materiału za pomocą narzędzi, maszyn i innych urządzeń6. W szczególnych sytuacjach w ramach stanowisk pracy można wyróżnić mniejsze jednostki nazywane stanowiskami roboczymi7. Jednakże w większości przypadków pojęcie stanowiska pracy jest tożsame z pojęciem stanowiska roboczego.

ryc. 1.
Ryc. 1. Przykład tabeli z wykazem stanowisk pracy (oprac. własne).

Punktem wyjściowym do sporządzenia wykazu stanowisk pracy (ryc. 1) jest projekt technologiczny zakładu pracy z naniesionymi maszynami i urządzeniami technicznymi. Polskie prawo nie nakłada bezwzględnego obowiązku posiadania dokumentacji technologicznej wraz z częścią rysunkową, w której odzwierciedlone są poszczególne pomieszczenia zakładu (układ architektoniczny) oraz rozmieszczenie w tych pomieszczeniach poszczególnych stanowisk pracy, ciągów komunikacyjnych, miejsc składowania. Trudno jednak wyobrazić sobie profesjonalne zarządzanie produkcją lub usługami bez takiego projektu technologicznego. Jeżeli przedsiębiorstwo produkcyjne lub usługowe nie ma opracowanej dokumentacji technologicznej, w tym schematu funkcjonalnego i rysunków architektoniczno-technologicznych, to taka dokumentacja powinna zostać stworzona. Projekt technologiczny stanowi fundament wszelkich dalszych działań w obszarze zarządzania operacyjnego produkcją i usługami, w tym zarządzania w obszarze bhp.

Każde stanowisko powinno zostać jednoznacznie nazwane w taki sposób, aby jego nazwa nie mogła zostać pomylona z innym stanowiskiem pracy (np. podobnym). Z tego powodu do oznakowania stanowisk pracy często stosuje się symbole literowe i cyfrowe, np. symbol F oznaczający frezarkę. Należy pamiętać, że każda organizacja powinna przyjąć własne oznaczenia, dostosowane do specyfiki produkcji lub usług, a także do wielkości i sposobu zarządzania zakładem. Oznaczenia stanowisk pracy powinny być wspólne dla wszystkich obszarów zarządzania, aby technolog nie posługiwał się innymi oznaczeniami niż służba bhp lub kadry.

W projektowaniu procesu pracy ważne jest także określenie wzajemnych powiązań pomiędzy poszczególnymi stanowiskami. Powiązania te determinują bowiem ruch ludzi, sprzętu i materiałów pomiędzy stanowiskami, a tym samym wpływają na bezpieczeństwo i higienę pracy. Nie można poszczególnych stanowisk pracy traktować jako niezależnych bytów. Każde stanowisko pracy oddziałuje na inne "sąsiadujące" z nim w procesie produkcyjnym lub usługowym. Ludzie przemieszczają się między stanowiskami pracy, a także do innych działów i pomieszczeń. W zależności od przemieszczania materiałów i sprzętu (np. wózków z napędem silnikowym) wyznacza się szerokość dróg komunikacyjnych i usytuowanie poszczególnych stanowisk.

Rozmieszczenie stanowisk pracy ma wpływ na to, którędy będą przemieszczać się ludzie, materiały i sprzęt. Usytuowanie stanowisk pracy może np. powodować, że drogi komunikacyjne będą przebiegać przez miejsca niebezpieczne dla zdrowia pracowników.

Wszystkie te elementy związane z funkcjonowaniem zakładu powinny znaleźć szczegółowe odzwierciedlenie w dokumentacji technologicznej, po uprzedniej analizie ze strony technologów oraz rzeczoznawcy ds. bhp.

ryc. 2.
Ryc. 2.Elementy stanowiska pracy według W. Rybarczyka na przykładzie człowieka pierwotnego obrabiającego skórę z użyciem pięściaka (źródło: W. Rybarczyk8).

Kolejnym ważnym elementem jest określenie elementów składowych stanowiska pracy (ryc. 2). Elementami tymi są: przetwarzane materiały (wejściowe i wyjściowe), materialne elementy umożliwiające realizację technologii, rzeczowe środowisko pracy umożliwiające wykonywanie pracy przez człowieka oraz sam człowiek8.

Materiały to wszystkie składniki wejściowe i wyjściowe procesu obróbki technologicznej łącznie z energią i odpadami. Z punktu widzenia bezpieczeństwa i higieny pracy materiały stanowią istotny czynnik determinujący warunki środowiska pracy. Materiały wejściowe oraz materiały powstające w wyniku procesu technologicznego są jednym z głównych źródeł czynników niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych dla zdrowia człowieka. Dlatego tak istotne jest ustalenie wszystkich przetwarzanych materiałów i zdefiniowanie drogi ich oddziaływania na organizm człowieka.

Materialne elementy umożliwiające realizację technologii są to wszystkie elementy techniczne niezbędne do prowadzenia procesu produkcyjnego. Elementy te zawsze są jednak "obudowane" przez elementy rzeczowego środowiska pracy, tj. elementy umożliwiające wykonywanie pracy przez człowieka, a także elementy ułatwiające pracę oraz zapewniające bezpieczeństwo jej wykonywania. Należą do nich elementy ergonomiczne i bezpieczeństwa, w które są wyposażone narzędzia i urządzenia, np. wszystkie elementy obudowy maszyny, elementy sterownicze itd. oraz elementy obiektu, w którym wykonywana jest praca, tj. posadzka, ściany, sufit, okna, ogrzewanie, wentylacja, a także elementy wyposażenia, jak podesty, siedziska itp.

Z punktu bezpieczeństwa i higieny pracy człowiek jest centralnym elementem procesu pracy, gdyż to jego zdrowie i życie podlega nadrzędnej ochronie. Nie istnieje żaden proces technologiczny (produkcyjny lub usługowy), w którym człowiek by nie występował. Najbardziej zautomatyzowany lub skomputeryzowany proces zawsze w jakimś momencie wymaga udziału człowieka, choćby w celu zainicjowania tego procesu poprzez naciśnięcie przycisku "start". Nawet na tzw. bezobsługowych stanowiskach pracy człowiek okresowo się pojawia, wykonując różnego rodzaju czynności regulacyjne i serwisowe. Z tego powodu można wyróżnić kilka rodzajów udziału człowieka w procesie pracy na stanowisku pracy. "Normalna praca", będąca podstawowym rodzajem pracy wykonywanym na stanowisku pracy, to zbiór działań związanych bezpośrednio z produkcją lub usługą. Będzie to np. na stanowisku piły stołowej wykonywanie czynności cięcia. Oprócz tej czynności na stanowisku pracy mogą być przez tego samego pracownika lub inną osobę wykonywane inne czynności np. porządkowe (sprzątanie stanowiska pracy), regulacyjne (ustawianie parametrów pracy maszyny, wymiana tłoczników), serwisowe (naprawa awarii lub bieżąca konserwacja). Częstym błędem popełnianym w ocenie ryzyka zawodowego jest uwzględnianie wyłącznie tzw. normalnej pracy i pomijanie wszystkich pozostałych czynności związanych ze stanowiskiem pracy. Należy także pamiętać, że nawet normalna praca może odbywać się na tym samym stanowisku w różnych wariantach w zależności od rodzaju obrabianego elementu lub sposobu wykonywania pracy.

ryc. 3.
Ryc. 3. Przykład formularza do opisu procesu pracy na stanowisku pracy (oprac. własne).

Z tego powodu nie wystarczy określenie materiałów, narzędzi, urządzeń używanych na stanowiskach pracy, lecz należy także określić czynności, jakie są wykonywane na stanowisku pracy oraz wskazać osoby, które wykonują te czynności. Opis i analiza czynności wykonywanych na stanowisku pracy (ryc. 3) jest najlepszym przygotowaniem do oceny ryzyka zawodowego na stanowisku pracy. Polega to na rozłożeniu pracy na najprostsze czynności i wchodzące w ich skład ruchy robocze wykonywane przez człowieka. I tak np. czynność cięcia deski na stołowej pile tarczowej będzie składać się z kilku podstawowych ruchów roboczych, takich jak podniesienie deski ze stosu, przeniesienie deski na stół piły, wykonanie cięcia, zdjęcie rozciętych elementów deski ze stołu i odłożenie ich do skrzyni. Analizując ruchy robocze można określić nie tylko, czy praca jest wykonywana w sposób efektywny, ale także określić, jakie zagrożenia i czynniki szkodliwe występują podczas wykonywania danej czynności.

W aspekcie bezpieczeństwa pracy należy tak dokonać opisu czynności, aby można było uzyskać odpowiedzi na pytania:

Jak wykonywana jest czynność?

Jakie zagrożenia są związane z jej wykonywaniem?

Czy są one na dopuszczalnym poziomie?

Czy można jeszcze obniżyć ryzyko związane z wykonywaniem danej pracy?

Czy można wprowadzić zmiany ułatwiające pracę lub całkowicie eliminujące konieczność jej wykonania?

Do opisu procesu pracy (zarówno na etapie projektowania stanowiska, jak i analizy już istniejącego stanowiska) najlepiej stosować formularze.Koniec

1 M. Wykowska: Ergonomia: www.ergonomia.agh.edu.pl/Skrypt_Ergonomia-M.Wykowska/ergonomia.

2 D. Waters: Zarządzanie operacyjne. Towary i usługi, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.

3 T. Izydorczyk, M. Pęciłło: System zarządzania bez pieczeństwem i higieną pracy w ujęciu procesowym, CIOP, Warszawa 2005.

4 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (t.j.: DzU z 2003 r., nr 169, poz. 1650, ze zm.).

5 T. Musioł, J. Grzesiek: Podstawowa problematyka projektowania stanowisk pracy, WSEiA, Bytom 2008.

6 T. Kotarbiński: Hasło dobrej roboty, PWWP, Warszawa 1968.

7 Z. Zbichorski: Organizacja stanowiska roboczego [w:] Ergonomia. Zagadnienia przystosowania pracy do człowieka, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 1968.

8 W. Rybarczyk: Rozważania o ergonomii w gospodarce, CZE, Zielona Góra 2000.

Dodaj swój komentarz


Jarosław: Bardzo ciekawy i pouczający artykuł. Lepiej bym tego zagadnienia nie ujął. (2016-08-09)

zafascynowany : Z pewnością ujął byś lepiej. (2016-08-09)

sprzątaczka: W tabeli - zakład produkcji okien; na stanowisku pracy - materiały: energia elektryczna (2016-08-10)

aktor: Ten autor, nigdy nie pracował fizycznie na hali produkcyjnej. Czysta teoria. (2016-08-11)


Dodaj swój komentarz  
 

©ATEST-Ochrona Pracy 2016

Liczba odwiedzin od 2000 r.: 58076921