[Najnowszy numer] [Prenumerata] [Spis treści]     

Bez niepotrzebnych pomiarów

Czy możemy ocenić narażenie na czynniki chemiczne w środowisku pracy, jeżeli nie dysponujemy wynikami szczegółowych pomiarów stężeń substancji chemicznych? Możliwości takie opisuje norma europejska PN-EN 689¹. Umiejętność wykorzystania prezentowanych schematów może przynieść znaczące obniżenie kosztów badań środowiska pracy.

Ocena narażenia inhalacyjnego na czynniki chemiczne* polega na zebraniu danych o stężeniach substancji chemicznych na stanowiskach pracy i porównaniu ich ze stężeniami dopuszczalnymi. Z wyników oceny należy wyciągnąć wnioski i podjąć odpowiednie działania^1,2,3. Ocena narażenia musi być powtarzana po każdej zmianie warunków technicznych lub organizacyjnych oraz okresowo - z częstotliwością według rozporządzenia o badaniach środowiska pracy⁴. W praktyce pomiarom stężeń podlegają wszystkie substancje z listy zagrożeń chemicznych ustalonej przez inspektora sanitarnego, a sporządzonej na podstawie zgłoszenia zakresu działalności firmy. (Zgłoszenie zawiera wykaz stosowanych surowców oraz produktów: końcowych, pośrednich i ubocznych.)

Ocena narażenia wczoraj...

Do czasu wydania polskiej wersji normy europejskiej¹, dane o stężeniach na stanowiskach pracy można było uzyskać wyłącznie drogą bezpośrednich pomiarów. Badania powietrza wymagają zastosowania zaawansowanych technik analitycznych i specjalistycznego sprzętu, dlatego w rozporządzeniu o badaniach w środowisku pracy⁴ przewidziano system uprawnień dla laboratoriów. Częstość pomiarów okresowych zostaje wyznaczana w zależności od wyników ostatniej oceny: co 1 rok lub co 2 lata - dla stężeń niższych od dopuszczalnych, a stała kontrola lub co 6 miesięcy - gdy stwierdza się ich przekroczenia. Dopuszczono możliwość zwrócenia się do inspektora sanitarnego o zgodę na wydłużenie okresów między pomiarami, ale nie określono kryteriów udzielania takiej zgody, co wobec wysokich kosztów badań nie jest dobrym rozwiązaniem. Tymczasem zdarza się, że stężenia substancji szkodliwych na stanowiskach pracy są bardzo niskie, czasem ich obecność w powietrzu nie zostaje potwierdzona (zastosowanymi metodami), mimo to pomiary muszą być powtarzane co 2 lata, a dla substancji z listy czynników rakotwórczych - kontrolowane stale lub co 6 miesięcy.

Kolejny problem pojawiał się w przypadku narażenia na kilka różnych substancji. Ocenę narażenia należy prowadzić dla wszystkich substancji z listy zagrożeń, w przeciwnym razie wynik będzie zaniżony. Do czasu opublikowania normy europejskiej¹, ocena była prowadzona według normy polskiej², w której nie przewidywano innej drogi niż przez pomiary stężeń wszystkich substancji. W rezultacie, przy narażeniu na wiele czynników, wykonania pomiarów wszystkich substancji, można było otrzymać wyniki zawyżone i - co gorsza - niezgodne ze zdrowym rozsądkiem (ramka: "Narażenie na więcej niż jeden czynnik chemiczny").

Ocena narażenia wg PN-EN-689

Norma europejska PN-EN 689:2002 przewiduje możliwość dojścia do wyników oceny narażenia bez przeprowadzania szczegółowych pomiarów stężeń na stanowiskach pracy, sugeruje podejmowanie próby oszacowania poziomów stężeń, wykorzystywanie wyników pomiarów uproszczonych i innych. Przeprowadzenie wszystkich etapów oceny nie zawsze jest konieczne. Jeżeli można się spodziewać, że narażenie przekracza wartość dopuszczalną lub jednoznacznie określono narażenie jako znacznie niższe od wartości dopuszczalnej, można zakończyć ocenę narażenia zawodowego i podjąć działania (...) **. Jak to zrobić? Prześledźmy zalecane w normie etapy oceny. Ze względu na obszerność i złożoność problemu, zaprezentowane zostaną tylko te schematy, których zastosowanie może zaowocować obniżeniem kosztów badań środowiska pracy.

Identyfikacja zagrożeń chemicznych polega na sporządzeniu listy wszystkich substancji chemicznych, występujących w pomieszczeniach pracy: składników surowców wraz z domieszkami i zanieczyszczeniami, składników produktów końcowych, pośrednich i ubocznych. Na liście nie uwzględniamy ani materiałów, z których wykonane są maszyny i urządzenia, ani materiałów budowlanych i wykończeniowych - zgodnie z zasadą, że gwarancje bezpieczeństwa dla użytkowników produktu daje producent. Dysponując pełną listą czynników chemicznych, najlepiej od razu sprawdzić, czy ustalono dla nich wartości dopuszczalne stężeń w powietrzu5. Jeżeli w rozporządzeniu nie znajdziemy wartości odniesienia: mogą być zastosowane inne kryteria, niezbędne do osiągnięcia zamierzonego celu. Warto wtedy np. sprawdzić kartę charakterystyki substancji, gdzie można znaleźć inne wskazówki - w praktyce nie jest możliwe dopuszczenie substancji do obrotu bez wyznaczenia stężeń dopuszczalnych w środowisku pracy. Brak stężeń dopuszczalnych może świadczyć na przykład o tym, że w warunkach ciśnienia i temperatury możliwych do zniesienia dla człowieka dana substancja ma niską lotność (praktycznie nie paruje) - wtedy nie stwarza zagrożenia inhalacyjnego i mamy prawo skreślić ją z listy takich zagrożeń.

Rozeznanie wstępne to rozważania odnośnie do prawdopodobieństwa występowania narażenia. Rozważaniom takim można poddać między innymi dane o sile źródeł emisji, wydajności wentylacji, właściwościach fizykochemicznych substancji (np. lotności) - i skompilować je z danymi o miejscach i czasie przebywania pracowników. Jeżeli w wyniku rozeznania wstępnego obecności czynnika w powietrzu na stanowisku pracy nie da się w sposób pewny wykluczyć, czynnik ten należy poddać dalszym rozważaniom. Innymi słowy, jeżeli uda nam się w sposób pewny wykluczyć obecność danej substancji w powietrzu, mamy prawo skreślić ją z listy czynników poddawanych ocenie narażenia inhalacyjnego. Jednak uwaga: Interpretację i wykorzystanie niniejszych wytycznych pozostawia się do uznania użytkownika na podstawie jego profesjonalnego osądu.

Powyższe etapy oceny są intuicyjne i niemal identyczne, jak przewidziane w poprzedniej wersji normy polskiej². Różnice zaczynają się od etapu trzeciego, w którym przedstawiono kolejne sposoby na ograniczenie liczby pomiarów.

Badania podstawowe mają na celu dostarczenie ilościowych informacji o narażeniu pracowników. Możliwymi źródłami informacji są:

- poprzednie pomiary,

- pomiary wykonane przy podobnych instalacjach lub procesach,

- wiarygodne obliczenia oparte na odpowiednich danych ilościowych.

Jeżeli uzyskane informacje nie są wystarczające do przeprowadzenia porównania z wartością dopuszczalną, niezbędne jest ich uzupełnienie pomiarami na stanowisku pracy. Wniosek pozytywny: jeżeli na podstawie wymienionych źródeł informacji uzyskaliśmy dane umożliwiające porównania z wartościami dopuszczalnymi, wolno zakończyć ocenę narażenia w ogóle bez wykonywania pomiarów. Przeprowadzenie badań wstępnych może być jednym z dwóch głównych sposobów na ograniczenie kosztów badań (ramka: "Oszacowanie stężenia w powietrzu").

Badania szczegółowe

Załóżmy teraz scenariusz negatywny - konieczność uzupełnienia uzyskanych informacji przez pomiary na stanowisku pracy. Wszystkie pomiary muszą być wykonane przez laboratorium z odpowiednimi uprawnieniami, ale - uwaga - nie muszą to być od razu pełne badania rozkładu stężeń w czasie i przestrzeni. Zlecając pomiary, można zażądać wykorzystania najpierw innych możliwości, które podsuwa norma europejska: w celu uzyskania ilościowych danych o narażeniu na drodze pomiarów, należy dążyć do najbardziej efektywnego wykorzystania środków. Jeżeli spodziewane poziomy narażenia są znacznie niższe lub wyższe od wartości dopuszczalnej, tak oczywiste przypadki mogą być potwierdzone za pomocą technik, które choć mniej dokładne są łatwiejsze w stosowaniu. Innymi możliwościami mogą być pomiary dla najgorszego przypadku, pobieranie próbek w pobliżu źródła emisji lub pomiary rozpoznawcze***. W takich przypadkach ocena narażenia zawodowego może być często wykonana bez dalszych badań. Wniosek: można wykorzystywać wykrywacze rurkowe, próbniki dyfuzyjne, aparaturę elektryczną do bezpośrednich pomiarów stężeń (tzw. monitory stężeń), a wykazanie za ich pomocą stężeń znacznie niższych od wartości dopuszczalnych umożliwia zakończenie procesu oceny narażenia bez angażowania bardziej zaawansowanych technik. Szczególnie interesujące i godne polecenia jest wykorzystywanie pomiarów najgorszego przypadku - np. jeżeli w pomieszczeniu o spodziewanych najwyższych stężeniach wykazane zostanie stężenie znacznie niższe od wartości dopuszczalnej, zwalnia nas to od przeprowadzenia pomiarów w pomieszczeniu o spodziewanych niższych stężeniach. I tu właśnie leży drugie główne źródło możliwości ograniczenia kosztów badań. Pomiary bezpośrednie na stanowiskach pracy, z indywidualnym poborem prób lub stacjonarne, powinny być przeprowadzone dopiero wtedy, gdy uproszczone metody dojścia do wyników oceny nie dały jednoznacznych rezultatów. W innych przypadkach, gdy narażenie jest przypuszczalnie bliskie wartości dopuszczalnej, niezbędne będzie wykonywanie dokładniejszych badań z pełnym wykorzystaniem możliwości technik instrumentalnych i analitycznych.

Wnioski z oceny narażenia wg PN-EN 689

Ocena narażenia nie jest celem samym w sobie; jej wyniki powinny być podstawą do działań zmierzających do obniżenia ryzyka zawodowego. Dwa z takich wniosków, sformułowane w normie europejskiej, są w praktyce identyczne, jak wnioski w polskich normach^{2, 3} i rozporządzeniu⁴:

- Wynik oceny: narażenie jest wyższe od wartości dopuszczalnej. Należy określić przyczyny przekroczenia i możliwie najszybciej wprowadzić środki zaradcze; ocenę narażenia należy powtórzyć po ich wprowadzeniu.

- Wynik oceny: narażenie jest niższe od wartości dopuszczalnej lub nie można go zakwalifikować do żadnej kategorii. W takim przypadku wymagane są dalsze pomiary okresowe;

A teraz miła niespodzianka - przypadek trzeci:

- Wynik oceny: narażenie jest znacznie niższe od wartości dopuszczalnej i z dużym prawdopodobieństwem będzie tak niskie przez dłuższy okres ze względu na stabilność warunków na stanowisku pracy i organizację procesów produkcyjnych. W takim przypadku pomiary okresowe nie są potrzebne. Należy jednak regularnie sprawdzać, czy ocena, na podstawie której wyciągnięto wnioski, ma w dalszym ciągu zastosowanie.

W normie nie podano ustalonej procedury podejmowania decyzji, czy narażenie jest niższe od wartości dopuszczalnej. Pozostawiono miejsce na interpretacje i swobodę w wykorzystywaniu wytycznych.

Procedury szczegółowe

Norma europejska zawiera opisy kilku procedur dojścia do oceny narażenia i warunki ich stosowania. Procedurę oszacowania można zastosować, gdy warunki narażenia nie zmieniają się znacząco przez dłuższy czas. Spełnionych musi być jeszcze kilka warunków, m.in. każdy pojedynczy wynik stężenia nie może być wyższy od wartości dopuszczalnej. Reprezentatywnym opisem narażenia na zmianie roboczej musi być stężenie jako średnia ważona na 8-godzinny dzień pracy C_{śr 8h}. Posługujemy się tzw. indeksami substancji, czyli ilorazami stężeń i wartości odniesienia; dla NDS: INDS = C_{śr 8h} / NDS; dla NDSCh: I_NDSCh = C_{15 min} / NDSCh, itd. Dla wyników stężeń niższych od granicy wykrywalności przyjmuje się wartość połowy tej granicy (zasada ogólna). Można zrezygnować z pomiarów okresowych, jeżeli:

- indeksy substancji uzyskane na jednej (losowo wybranej - przyp. autorki) zmianie roboczej wynoszą I 0,1 i ponadto można wykazać, że wartość ta jest reprezentatywna dla warunków pracy w dłuższym okresie;

- każdy z pojedynczych indeksów z co najmniej trzech różnych zmian roboczych wynosi I0,25 i ponadto można wykazać, że wartość ta jest reprezentatywna dla warunków pracy w dłuższym okresie.

Zestawmy teraz wnioski z oceny narażenia dla stężeń znacznie niższych od wartości dopuszczalnych, z wnioskami o rezygnacji z pomiarów okresowych przy określonych wartościach indeksów substancji. Stężenie można zakwalifikować jako znacznie niższe od wartości dopuszczalnej, jeżeli wszystkie indeksy substancji, czyli iloczyny stężeń i wartości odniesienia, spełniają warunek I0,1. Innymi słowy, stężenie można uznać za znacznie niższe od wartości dopuszczalnej, jeżeli nie przekracza ono 10 % wartości odniesienia. Spełnione muszą być oczywiście pozostałe warunki gwarantujące reprezentatywność takiego wyniku dla dłuższego okresu.

Procedura statystyczna przewiduje dojście do wyniku oceny narażenia w oparciu o reguły statystyczne. Schemat ma zastosowanie w sytuacjach powtarzalnych i stabilnych, korzystają z niego często duże zakłady chemiczne i rafinerie. Rezultatem statystycznej obróbki wyników pomiarów stężeń jest prawdopodobieństwo przekroczenia wartości dopuszczalnej. Przedziałom prawdopodobieństwa P0,1 % 0,5 % 5 % odpowiadają warunki kolejno bezpieczne - dopuszczalne - szkodliwe. Prawdopodobieństwo przekroczenia wartości dopuszczalnej 0,1 % pozwala na kwalifikację narażenia jako znacznie niższe od wartości dopuszczalnej. Po stwierdzeniu takich właśnie warunków, w normie europejskiej nie przewidziano konieczności innych pomiarów, dopóki nie nastąpią znaczące zmiany w warunkach pracy.

Procedura wyznaczania częstotliwości pomiarów okresowych zaleca większą częstotliwość pomiarów w okresie dochodzenia do wyniku oceny narażenia niż w perspektywie długookresowej. Zalecane okresy oceny długookresowej to 16 - 32 - 64 tygodnie dla szeregu stężeń C NDS 1/2 NDS 1/4 NDS.

Na zakończenie powrócę do naszej rzeczywistości - rozporządzenia o badaniach w środowisku pracy⁴, zresztą całkiem niedawno nowelizowanego. Przewidziano w nim pewną częstotliwość badań okresowych w zależności od wyników badań, z okresami oceny nawet dłuższymi niż w normie europejskiej, ale akurat to ma drugorzędne znaczenie. Bezpośrednio pracodawcę po kieszeni (a pośrednio pracowników) uderza brak kategorii narażenia znacznie niższego od wartości dopuszczalnych i odmiennego jej potraktowania przy badaniach okresowych. W normie europejskiej przewidziano dla takiej kategorii rezygnację z obowiązku badań okresowych do czasu zmiany warunków na bardziej niekorzystne. W rozporządzeniu, zamiast enigmatycznego sformułowania o możliwości ustalenia przez inspektora sanitarnego późniejszych terminów badań, należało wprowadzić taką właśnie kategorię. Zasada ta powinna dotyczyć wszystkich substancji, nawet rakotwórczych. Ponadto laboratoria naukowo-dydaktyczne oraz laboratoria badawcze, stosujące substancje szkodliwe jako wzorce, powinny być zwolnione z obowiązku szczegółowych pomiarów stężeń na stanowiskach pracy, wtedy, gdy pomiary takie nie są nośnikami informacji o narażeniu. Do oceny narażenia w laboratoriach znakomicie nadają się schematy z normy europejskiej, pozwalające uniknąć niepotrzebnych pomiarów.

Czy wprowadzenie normy europejskiej może wpłynąć na obniżenie kosztów badań środowiska pracy? Zdecydowanie tak: poprzez wykorzystanie różnych dróg dojścia do wyników stężeń, nie tylko przez pomiary szczegółowe. Przyzwolenie na to znajdujemy w ...normie polskiej²: W przypadkach nie objętych niniejszą normą należy postępować zgodnie z PN-EN 689. Warto spróbować!

Małgorzata Majka
Uniwersytet Jagielloński

* Czynniki chemiczne podlegające ocenie narażenia inhalacyjnego, to substancje szkodliwe dla zdrowia, obecne w powietrzu w postaci gazów, par lub aerozoli, bez składników czystego powietrza: azotu, tlenu, dwutlenku węgla i gazów szlachetnych w stężeniach dla niego typowych. Przy ocenie narażenia inhalacyjnego nie uwzględnia się zagrożeń stwarzanych przez substancje łatwo wchłaniające się przez skórę, jak również działania alergizującego niektórych związków chemicznych.

** cytaty z norm złożone są kursywą

*** wg EN 482:1994 pkt. 4.2 - 4.4.

¹ PN-EN 689:2002 Powietrze na stanowiskach pracy. Wytyczne oceny narażenia inhalacyjnego na czynniki chemiczne przez porównanie z wartościami dopuszczalnymi i strategia pomiarowa.

² PN-Z-04008-7:2002 Ochrona czystości powietrza. Zasady pobierania próbek powietrza w środowisku pracy i interpretacji wyników. Numer poprzedniej wersji: PN-89/Z-04008.07.

³ PN-N-18002 Zarządzanie bezpieczeństwem pracy. Ocena ryzyka zawodowego

⁴ Rozporządzenie MZiOS z 09.07.96 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U. nr 86, poz. 394.) ze zmianami z 20.12.03 r. (Dz.U. nr 21, poz. 180).

⁵ Rozporządzenie MPiPS z 29.11.2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. nr 217 poz. 1833).

Narażenie na więcej niż jeden czynnik chemiczny:

Przykład: W warsztacie stosowane są: rozpuszczalnik, farba i klej. W skład każdego z nich wchodzą po 3 lotne substancje chemiczne, kolejne 3 to lotne domieszki i zanieczyszczenia - razem 18 różnych związków chemicznych potencjalnie obecnych w powietrzu na stanowisku pracy. Pomiary stężeń i ocenę przeprowadzono według poprzedniej wersji polskiej normy: PN-89/Z-04008/07. Metodami przewidzianymi dla środowiska pracy nie stwierdzono obecności w powietrzu żadnej z badanych substancji. Wynik oceny powinien brzmieć: warunki bezpieczne. Jednak norma zaleca przeprowadzenie oceny narażenia łącznego przez sumowanie iloczynów stężeń i wartości dopuszczalnych wszystkich substancji. Jako stężenie substancji "niewykrytej" przyjmuje się wartość połowy poziomu wykrywalności metody: C_i = 1/2 w_i. W przykładzie poziom taki dla każdej substancji wynosił 20 % jej stężenia dopuszczalnego (w_i = 0,2 NDS_i). Wymagana suma dla 18 substancji wynosi: 18*(0,1 NDS / NDS) = 1,8 i jest większa od jedności. Według normy polskiej warunki pracy nie mogą być uznane za bezpieczne. Zgodnie z rozporządzeniem pomiary należy powtarzać nie rzadziej niż co 6 miesięcy.

W nowej wersji normy polskiej PN-Z-04007:2002 dodano ważne zastrzeżenie: ocenę działania łącznego należy przeprowadzić, jeżeli pracownik narażony jest na substancje o podobnym charakterze działania toksycznego.

Norma europejska PN-EN-689:2002 dotycząca narażenia na mieszaniny daje tylko wskazówkę ogólną: Jeżeli pracownicy są narażeni jednocześnie lub kolejno na więcej niż jeden czynnik chemiczny, to w ocenie narażenia należy wziąć ten fakt pod uwagę.

Brak komentarzy

Dodaj swój komentarz