[Najnowszy numer] [Prenumerata] [Spis treści]     

Wypalenie zawodowe - zjawisko związane ze środowiskiem pracy
Jak rozpoznawać i jak przeciwdziałać

Wypalenie zawodowe wydaje się być zjawiskiem coraz bardziej powszechnym, dlatego celem artykułu jest zwrócenie uwagi na ten problem, a przede wszystkim na konsekwencje, jakie z niego wynikają dla pracowników i organizacji. Autorka odpowiada na pytania, czym jest wypalenie zawodowe, jak powstaje oraz co można zrobić, aby przeciwdziałać temu zjawisku w miejscu pracy.

tekst:
Agnieszka Warchał
psycholog, psychoterapeutka, specjalista ds. wypalenia zawodowego, ekspertka Fundacji Kultury Bezpieczeństwa, autorka bezpłatnych webinarów w ramach projekt The Calm, Konsorcjum Prawno-Doradcze FOURLEX

Czym jest wypalenie zawodowe?

fot. pexels

Chociaż od wielu lat objawy wypalenia zawodowego zgłaszane są w gabinetach terapeutycznych, to w ostatnim czasie szczególnie zwraca się uwagę na to zjawisko, a to za sprawą Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), która 28 maja 2019 roku ogłosiła uwzględnienie wypalenia zawodowego (ang. burn-out) w 11 Rewizji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD-11). Należy zaznaczyć, że WHO opisuje wypalenie zawodowe jako syndrom, a nie chorobę i podkreśla, że jest to zjawisko zawodowe (ang. occupational phenomenom), wynikające z przewlekłego stresu w miejscu pracy. Mimo że wypalenie zawodowe nie jest samo w sobie chorobą, to w znaczący sposób wpływa na funkcjonowanie zawodowe pracownika i w stanie przewlekłym może przyczynić się do rozstroju zdrowia. Zjawisko to wpływa na poczucie satysfakcji zawodowej, przydatności zawodowej, a także na relacje pracownicze, a zatem atmosferę w miejscu pracy. Należy więc przyjąć, że wypalenie zawodowe jest jednym z czynników psychospołecznych zagrożeń w miejscu pracy.

Jaki jest mechanizm powstawania wypalenia zawodowego?

Wypalenie zawodowe może dotknąć każdego pracownika, chociaż zwraca się uwagę, że szczególnie narażone są zawody zaufania publicznego, gdzie zjawisko identyfikowania się z emocjami i problemami innych ludzi jest najczęstsze, a to z kolei wiąże się z większą eksploatacją osobistych zasobów.

Czynnikami odgrywającymi istotną rolę w procesie powstawania syndromu wypalenia zawodowego jest zaangażowanie w wykonywaną pracę oraz potrzeba bycia docenionym/wynagrodzonym. Im większe zaangażowanie emocjonalne w wykonywane zadania zawodowe, tym większe prawdopodobieństwo wystąpienia zjawiska wypalenia. Z kolei zaangażowanie związane jest po pierwsze z identyfikacją z miejscem pracy, a po drugie z wyrazem chęci osiągnięcia większej efektywności zawodowej (Warwas I., Wiktorowicz J., 2016).

Zaangażowanie w pracę i identyfikacja z miejscem pracy są natomiast niezbędne do osiągnięcia satysfakcji zawodowej. Problemem nie jest więc zaangażowanie samo w sobie, ale koszty jakie ponosimy eksploatując własne zasoby. Jeśli te koszty osobiste nie zostaną wynagrodzone a zasoby uzupełnione, wówczas najprawdopodobniej pojawi się syndrom wypalenia zawodowego.

Jakie są objawy wypalenia zawodowego?

il. Pixabay

Opisując wypalenie zawodowe WHO podaje trzy wymiary: uczucie wyczerpania lub wyczerpania energii, zwiększony dystans psychiczny do pracy lub poczucie negatywizmu lub cynizmu związanego z wykonywaną pracą oraz zmniejszoną skutecznością zawodową.

W pierwsze kolejności (faza pierwsza) pojawia się więc spadek energii, co osoby dotknięte syndromem wypalenia zawodowego opisują jako poczucie braku siły, wzmożone zmęczenie oraz spadek motywacji do pracy. Następnie (faza druga) obserwuje się zobojętnienie nie tylko wobec wykonywanych zadań i problemów zawodowych, ale także wobec innych ludzi i ich problemów. Stanom tym często towarzyszy wzmożone napięcie i irytacja oraz brak cierpliwości (Bańka A., 2003; Maslach C., 2000). Objawy te często mylone są z objawami depresji, jednak ważnym elementem różnicującym jest to, że wypalenie zawodowe dotyczy tylko sfery życia zawodowego, natomiast depresja jest chorobą obejmującą wszystkie obszary życia danej osoby, a więc zarówno zawodowy, jak i osobisty.

W ostatniej - trzeciej fazie syndromu wypalenia zawodowego dochodzi do trwałych zmian w postawie i motywacji, które ostatecznie mogą być obserwowane również w pozazawodowych sferach życia. Stan ten nazywa się "wypaleniem terminalnym" (Maslach C., 1996; Bańka A., 2003).

Coraz częściej zauważa się związek wypalenia zawodowego ze stresem społeczno-kulturalnym oraz specyficznym stresem zawodowym. Pierwszy rodzaj stresu pojawia się w wyniku bilansu osiągnięć życiowych, który przeprowadzają osoby w średnim wieku, a objawia się on poczuciem ogólnego rozczarowania egzystencjalnego, a także poczuciem krzywdy, poświęcenia dla społeczeństwa, brakiem sensu życia i ogólnym niezadowoleniem z pracy. Natomiast specyficzny stres zawodowy związany jest z warunkami pracy, relacjami w miejscu pracy, stałą odpowiedzialnością w pracy i poczuciem zagrożenia (Bańka A., 2003).

Które czynniki szczególnie sprzyjają wypaleniu zawodowemu?

Czynniki sprzyjające wypaleniu zawodowemu można podzielić na indywidualne, takie jak osobowość, oczekiwania, wartości i umiejętności w zakresie radzenia sobie, oraz czynniki środowiskowe, związane z organizacją pracy.

Jednym z najważniejszych czynników wpływających na satysfakcję zawodową i jednocześnie odgrywającym rolę w powstawaniu zjawiska wypalenia zawodowego są relacje pracownicze. To właśnie na tym polu może pojawić się deficyt docenienia zaangażowania pracownika i dawania mu wsparcia. Wśród stresorów, które szczególnie są trudne dla pracowników w miejscu pracy, wymieniane są takie zjawiska jak dyskryminacja, faworyzowanie, konflikty, nadmierna kontrola, nierealne oczekiwania, niejasność ról zawodowych, brak wpływu na podejmowane decyzje, tempo pracy czy przeciążenie pracą.

Szczególnie obciążającym czynnikiem jest wymaganie od pracownika wykonywania pracy będącej w sprzeczności z jego osobistymi wartościami. W takiej sytuacji pracownik działa w konflikcie dążenie - unikanie, co budzi u niego negatywne emocje i wywołuje poczucie działania wbrew etyce i pod przymusem (Maslach C., 1994, 2000).

Z kolei wysokie wymagania pracy mogą doprowadzić u pracownika do wyczerpania emocjonalnego, dystansowania się do zadań i w konsekwencji do wypalenia zawodowego (Kulikowski K., 2015).

Wypalenie zawodowe często doświadczane jest przez osoby szczególnie wrażliwe, posiadające bardzo wysoką etykę pracy, silnie angażujące się w pracę, posiadające wysoki etos pracy, u których poczucie wartości jest silnie związane z poczuciem przydatności zawodowej.

Czy warto zapobiegać wypaleniu zawodowemu?

fot. Pixabay

To pytanie oczywiście retoryczne, bowiem koszty osobiste pracowników oraz koszty organizacyjne w przypadku wystąpienia wypalenia zawodowego są ogromne.

Wypalenie zawodowe wpływa m.in. na absencję pracowniczą, rotację, efektywność pracy oraz na bezpieczeństwo, a także na relacje pracownicze i ogólną atmosferę w miejscu pracy.

Każde działania następcze są bardziej kosztowne w porównaniu do działań prewencyjnych. Przeciwdziałając wypaleniu zawodowemu możemy zbudować środowisko sprzyjające dobrostanowi psychofizycznemu pracowników oraz przyczynić się do rozwoju całej organizacji.

W jaki sposób zapobiegać wypaleniu zawodowemu?

Podstawowym działaniem w zakresie profilaktyki wypalenia zawodowego powinno być budowanie poprawnych relacji pracowniczych oraz organizacja pracy zgodnie z ideą work-life balance.

Wsparcie pracowników zaczyna się już na etapie rekrutacji i wprowadzania pracownika do organizacji, co ma również miejsce w sytuacji powrotu pracownika do pracy po dłuższej nieobecności. Jest to przede wszystkim okazanie zrozumienia oraz udzielenie pomocy przez pracodawcę, przełożonego i współpracowników w rozwiązywaniu problemów. Wsparcie to również motywowanie, docenianie i przekazywanie informacji zwrotnych. Często jest to dobre słowo, rzeczowa pochwała, a czasami konstruktywna krytyka. Niezwykle ważnym aspektem udzielania wsparcia jest pomoc pracownikom, którzy doświadczyli w pracy sytuacji szczególnie stresujących, takich jak wypadki, kryzysy czy mobbing.

Bardzo ważne jest również zadbanie o zachowanie równowagi na granicy między pracą a życiem zawodowym. Służy temu właściwa organizacja pracy, szczególnie tworzenie i przestrzeganie planów urlopowych, przestrzeganie prawa do 14-dniowego nieprzerwanego wypoczynku, a także edukacja w tym zakresie pracowników i osób zarządzających pracą.

W ramach działań prewencyjnych można zastosować różne rozwiązania, takie jak np. tworzenie i wdrażanie programów wellbeingowych, opracowywanie ścieżek rozwoju, benefity w ramach Zakładowego Funduszu Świadczeń Socjalnych ze szczególnym uwzględnieniem świadczeń medycznych, kodeks etyki, programy prozdrowotne dla pracowników, szkolenia m.in. w zakresie BBS, komunikacji i zachowań prozdrowotnych, badanie relacji pracowniczych i satysfakcji zawodowej, ocena ryzyka stresogenności w miejscu pracy i programy antystresowe, integracje zespołów, budowanie kultury komunikacyjnej w organizacji, wprowadzanie polityki antymobbingowej i antydyskryminacyjnej.

Podsumowanie

W obecnych czasach, kiedy globalnie dotykają nas sytuacje kryzysowe, takie jak np. epidemia, wojny czy kryzysy ekonomiczne, dla wszystkich organizacji i firm najważniejszym celem i zarazem wyzwaniem staje się dobrostan psychofizyczny pracowników. Wypalenie zawodowe, które wpływa na takie zjawiska jak zdrowie, zaangażowanie pracowników, motywację, rotację, absencje czy satysfakcję zawodową, staje się kluczowym wyznacznikiem oddziaływań prewencyjnych. Wśród zadań profilaktyki wypalenia zawodowego znajduje się analiza i ocena zagrożeń psychofizycznych, a także edukacja (szkolenia) oraz budowanie komunikacji i sieci wsparcia w miejscu pracy. To zadania przede wszystkim dla służby bhp oraz zespołów HR.

Priorytetem we współczesnym zarządzaniu zasobami ludzkimi są wsparcie społeczne oraz organizacja pracy, która pozwoli pracownikom zachować równowagę między życiem osobistym a zawodowym i odbudować własne zasoby, a przy tym zadbać o zdrowie psychofizyczne.

Literatura:

- Anczewska M., Świtaj P., Roszczyńska J.: Wypalenie zawodowe [w:] Postępy Psychiatrii i Neurologii, 2005, 14 (2), s. 67-77;

- Bańka A.: Działalność zawodowa i publiczna [w:] Strelau J. (red.): Psychologia. Podręcznik akademicki. Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej, Wydawnictwo GWP, Gdańsk 2003;

- Borkowska S.: Rola zaangażowania pracowników, Zarządzanie Zasobami Ludzkimi, 2014, 2 (97), s. 27-39;

- Hartley M.: Stres w pracy, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2005;

- Kulikowski K.: Zarządzanie zaangażowaniem w pracę w świetle teorii wymagań i zasobów pracy [w:] Nauki o zarządzaniu

- Management sciences, 2015, 3(24), s. 80-90;

- Leka S., Jain A.: Zagrożenia psychospołeczne w środowisku pracy i ich wpływ na zdrowie, tłum. i oprac. Katarzyna Orlak, Stowarzyszenie Zdrowa Praca Warszawa 2013;

- Łosiak W.: Stres i emocje w naszym życiu, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009;

- Maslach C.: Wypalenie zawodowe [w:] Zimbardo P.G., Ruch F.L. (red.): Psychologia i życie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994;

- Maslach C.: Wypalenie w perspektywie wielowymiarowej [w:] Sęk H. (red.): Wypalenie zawodowe przyczyny, mechanizmy, zapobieganie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000;

- Pasikowski T.: Polska adaptacja kwestionariusza Maslach Burnout Inventory [w:] Sęk H. (red.): Wypalenie zawodowe przyczyny, mechanizmy, zapobieganie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000;

- Ratajczak Z.: Stres - radzenie sobie, koszty psychologiczne [w:] Heszen-Niejodek I., Ratajczak Z. (red.): Człowiek w sytuacji stresu, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000;

- Schaufeli W.B., Enzmann D., Girault N.: Przegląd metod pomiaru wypalenia zawodowego [w:] Sęk H. (red.): Wypalenie zawodowe przyczyny, mechanizmy, zapobieganie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000;

- Sęk H. (red.): Wypalenie zawodowe. Psychologiczne mechanizmy i uwarunkowania, Wydawnictwo Domke Publishing House, Poznań 1996;

- Terelak J.F.: Psychologia stresu, Wydawnictwo Branta, Bydgoszcz 2001;

- Warchał A., Warchał M.: Pokonać stres. Poradnik radzenia sobie ze stresem dla członków organizacji związkowych i pracowników zatrudnionych w sektorze banków, handlu i ubezpieczeń, Friedrich-Ebert-Stiftung, Warszawa 2016;

- Warwas I., Wiktorowicz J.: Zaangażowanie w zespole multigeneracyjnym [w:] Pokolenia - co się zmienia? Kompendium zarządzania multigeneracyjnego, Wolters Kluwer, Warszawa 2016; - World Health Organization: Burn-out an "occupational phenomenom", International Classification of Diseases, Departmental news, 28 May 2019;

- World Health Organization, authored by S. Leka, A. Griffiths & T. Cox, Work Organization and Stress, Protecting Workers' Health Series, No. 3, Geneva 2003;

- Zarządzanie Ryzykiem Psychospołecznym - ramowe podejście europejskie. Wskazania dla pracodawców i reprezentantów pracowników, wyd. Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa 2009.

Brak komentarzy

Dodaj swój komentarz