[Najnowszy numer] [Prenumerata] [Spis treści]     

Czynniki rakotwórcze - ocena ryzyka zawodowego

Ocena ryzyka zawodowego przy narażeniu na czynniki rakotwórcze lub prawdopodobnie rakotwórcze budzi wątpliwości związane z jego różną, niejednoznaczną interpretacją w literaturze i w praktyce prezentowanej przez firmy szkoleniowe. Przykładem jest problem z oceną ryzyka na stanowisku pracy, na którym używana jest formalina, opisany przez czytelniczkę z zakładów farmaceutycznych.

Czytelniczka pisze, że zbadane stężenie formaldehydu w powietrzu na stanowisku pracy wynosi 0,25 mg/m3, stężenie chwilowe 0,25 mg/m3 przy NDS = 0,50 mg/m3 i NDSCh = 1,00 mg/m3. Badania stężeń są wykonywane co sześć miesięcy. Nigdy nie zarejestrowano zachorowania na chorobę nowotworową. Stanowisko istnieje 25 lat. Pracownicy co kwartał przechodzą szkolenie (informacja o zagrożeniu i skutkach kontaktu z formaliną). Instrukcja stanowiskowa zawiera zasady postępowania z substancjami szkodliwymi, a pracownicy są wyposażeni w środki ochrony indywidualnej. Ekspozycja na formaldehyd występuje sporadycznie.

Oceniając ryzyko zawodowe na tym stanowisku metodą RISK SCORE, otrzymano wartość liczbową poniżej 20, której odpowiada kategoria ryzyka określana jako "pomijalne" i żadne działania nie są potrzebne.

Metoda RISK SCORE występuje w różnych odmianach odnośnie do skali wartościowania ryzyka przy tych samych wartościach szacowania parametrów ryzyka. W liście nie podano jaką skalą wartościowania ryzyka posłużyła się czytelniczka oraz na jakim poziomie szacowano parametry ryzyka. Przyjmując szacowanie parametrów ryzyka: skutek na poziomie 15 (śmierć jednej osoby), ekspozycję na poziomie 3 (sporadyczna) i prawdopodobieństwo na możliwie najniższym poziomie 0,1 (teoretycznie możliwe), otrzymuje się wartość wskaźnika ryzyka 4,5, co odpowiada poziomowi ryzyka akceptowalne - a nie jak podano w liście - "pomijalne". Dla ryzyka akceptowalnego metoda RISK SCORE w ramach działań profilaktycznych zaleca kontrolę. Odpowiada to sytuacji opisanej w liście. Na stanowisku pracy nie ma przekroczeń wartości dopuszczalnej formaldehydu, stosowane są środki ochrony indywidualnej, prowadzone szkolenia, określone zasady postępowania oraz nie zanotowano przez 25 lat choroby nowotworowej.

Oceniając dla powyższego przypadku ryzyko zawodowe według normy PN-N-18002:2000 określa się poziom ryzyka jako średnie (rys.). Dla ryzyka średniego - dopuszczalnego, norma zaleca zaplanowanie i podjęcie działań, których celem jest jego zmniejszenie.

Ryzyko zawsze nieakceptowalne?

Czytelniczka postawiła ponadto kilka pytań.

Pytanie 1: Jak zinterpretować sugerowaną przez niektóre ośrodki szkoleniowe zasadę, że w przypadku czynników rakotwórczych i prawdopodobnie rakotwórczych w środowisku pracy, ryzyko zawodowe dla wszystkich pracowników jest zawsze nieakceptowalne, niezależnie od wyznaczonych wskaźników ekspozycji?

Przyjmowanie ryzyka zawodowego związanego z narażeniem pracowników na czynniki rakotwórcze i prawdopodobnie rakotwórcze jako nieakceptowalnego może być wynikiem nie do końca poznanych procesów działania tych czynników na organizm ludzki oraz osobniczej odporności w zależności od występujących stężeń i natężeń. Praca na niektórych stanowiskach lub wykonywanie pewnych czynności wiąże się z podwyższoną zachorowalnością na choroby nowotworowe. Ocenia się, że z ponad sześciuset tysięcy różnych związków chemicznych, znajdujących powszechne zastosowanie, więcej niż tysiąc substancji może wywołać choroby nowotworowe. O możliwości działania kancerogennego wielu nowych związków chemicznych uzyskuje się informacje po kilku lub kilkunastu latach ich stosowania. W jeszcze mniejszym stopniu rozpoznane są procesy interakcji na nasz organizm dwóch lub więcej związków chemicznych.

W Polsce opracowano wykaz czynników rakotwórczych i prawdopodobnie rakotwórczych. W innych krajach, np. w Niemczech, dla czynników rakotwórczych i prawdopodobnie rakotwórczych nie ustala się maksymalnie dozwolonych stężeń. Ogólnie przyjmuje się zasadę, że związki rakotwórcze przy każdej wartości stężenia są niebezpieczne. Jednak dla niektórych kancerogenów ustala się dopuszczalne stężenia, które można zapewnić według dzisiejszego stanu techniki. Są to tzw. "technicznie realne koncentracje" (stężenia), których nie wolno przekraczać na stanowisku pracy.

Należy zwrócić uwagę, że w ocenie ryzyka zawodowego pracowników nie można przyjmować skrajnych wartości ryzyka w przypadkach, kiedy nie jest to uzasadnione prawdopodobieństwem wystąpienia skutku. W przykładzie opisanym w liście, przez 25 lat nie zanotowano choroby nowotworowej (nie oznacza to, że nie może się taka ujawnić w późniejszym okresie). Nie można też zakładać, że ryzyko jest "pomijalne" i "nie są konieczne żadne działania". Postępowanie takie w związku z powyższą argumentacją byłoby poważnym błędem.

Plan działań zapobiegawczych

Pytanie 2: Jeżeli ryzyko jest nieakceptowalne i nie można wyeliminować zagrożenia czynnikami rakotwórczymi (ze względu na stosowaną technologię), czy należy opracować "plan działań zapobiegawczych i korygujących", który zawierałby deklarację, że nadzór i zatrudnieni na tym stanowisku pracy będą przestrzegać zasad bezpiecznej pracy z tymi czynnikami?

W żadnym przypadku nie ma przeszkód, by "plan działań zapobiegawczych i korygujących" zawierał deklarację, że nadzór i zatrudnieni na tym stanowisku pracy będą przestrzegać zasady bezpiecznej pracy z tymi czynnikami. Uzasadnione jest, by plan taki zawierał szczegółowe postępowanie w związku z narażeniem na czynniki rakotwórcze, w tym również monitoring.

Obniżyć ryzyko

Pytanie 3: Czy zastosowanie środków ochrony zbiorowej i indywidualnej pozostawia ryzyko zawodowe na tym samym poziomie?

Zastosowanie nowych, dodatkowych środków ochrony zbiorowej lub indywidualnej obniża lub utrzymuje ryzyko na określonym poziomie, np. zastosowanie komory laminarnej przy przygotowywaniu cytostatyków oraz ograniczenie ekspozycji obniża poziom ryzyka zachorowania na choroby nowotworowe. Przy narażeniu na promieniowanie jonizujące przy wykonywaniu prześwietleń umieszczenie stanowiska pracy w innym chronionym pomieszczeniu eliminuje zagrożenie.

Podstawowe informacje

Najczęściej za czynniki rakotwórcze uważa się czynniki chemiczne. W rzeczywistości mogą one należeć do grupy czynników chemicznych lub fizycznych. Substancje rakotwórcze mogą być wchłaniane przez drogi oddechowe, przewód pokarmowy lub wnikać przez skórę. Przez drogi oddechowe substancje chemiczne mogą być wchłaniane w postaci par tych substancji, gazów, dymów, aerozoli i pyłów. Przenikanie przez skórę wzmacniają otarcia i uszkodzenia skóry, nawet do kilkudziesięciu tysięcy razy. Wnikanie drogą pokarmową jest niewielkie i wiąże się głównie z zaniedbaniami higienicznymi.

Dla substancji rakotwórczych i prawdopodobnie rakotwórczych, podobnie jak dla wszystkich substancji chemicznych trujących, drażniących i uczulających, zostały określone dopuszczalne dawki jako: NDS - najwyższe dopuszczalne stężenie, NDSCh - najwyższe dopuszczalne stężenie chwilowe i NDSP - najwyższe dopuszczalne stężenie pułapowe. Oznacza to, że obecność tych substancji w środowisku pracy jest dopuszczalna i w ocenie ryzyka zawodowego należy traktować je tak, jak substancje chemiczne trujące czy uczulające. W przypadku przekroczenia NDS-u, niezależnie od rodzaju substancji skutek jej działania może być śmiertelny. Poziom ryzyka związanego z substancjami rakotwórczymi, w związku z ich mierzalnym charakterem, najkorzystniej oceniać według normy PN-N-18002.

Czynniki fizyczne, powodujące choroby nowotworowe, to: promieniowanie podczerwone, wywołujące raka skóry, promieniowanie elektromagnetyczne, mogące spowodować choroby nowotworowe układu krwiotwórczego i mózgu, promieniowanie jonizujące, mogące spowodować choroby nowotworowe układu krwiotwórczego, jak i innych organów. Podobnie, jak w przypadku czynników chemicznych, zostały dla nich określone dopuszczalne natężenia NDN.

Szczególnie narażeni na czynniki rakotwórcze są pracownicy: laboratoriów chemicznych, laboratoriów biologicznych, wytwórni płyt wiórowych, fabryk papieru, koksowni, gazowni, hut, wytwórni baterii, przemysłu tworzyw sztucznych, przetwórstwa drewna (mający kontakt z azbestem) oraz narażeni na działanie pól elektromagnetycznych - dekarze, pracownicy kładący asfalt, zajmujący się galwanotechniką, instalatorzy sanitarni, spawacze, górnicy.

Możliwe skutki zdrowotne. Od momentu wystąpienia choroby nowotworowej do chwili jej ujawnienia się, w przypadku nowotworów pochodzenia zawodowego, może upłynąć około dwudziestu lat. Choroby nowotworowe mogą wystąpić pod postacią chorób: skóry, dróg oddechowych, narządów wewnętrznych, układu pokarmowego, układu nerwowego, kości, układu krwiotwórczego. Wiele chorób nowotworowych kończy się śmiercią, nawet mimo wczesnego wykrycia.

Środki zapobiegawcze. Jeśli to tylko możliwe, należy unikać kontaktu z czynnikami rakotwórczymi. Gdy ich użycie w danym procesie technologicznym jest niezbędne, muszą być przestrzegane szczególne środki ostrożności. Ograniczenie kontaktu z czynnikami rakotwórczymi można uzyskać przez: zmiany w procesie technologicznym, ograniczenie ekspozycji (skrócenie czasu pracy, rotacja, limitowany czas pracy w ciągu roku), środki ochrony indywidualnej (ochrony dróg oddechowych, rękawice, ubranie ochronne), wentylację (komory laminarne, odciągi). Ograniczenie wpływu czynników rakotwórczych na zdrowie pracowników wymaga pomiarów środowiska pracy, szkoleń, badań lekarskich. Pracownicy mający kontakt z czynnikami rakotwórczymi muszą podlegać szczególnemu nadzorowi ochrony zdrowia.

dr inż. I. Romanowska-Słomka

Dodaj swój komentarz

wojtek r: Sporo zamieszania w tym temacie spowodował projekt PN-N-18002 w którym był zapis "Ryzyko zawodowe związane z narażeniem na substancje rakotwórcze zaleca się oszacować w skali trójstopniowej jako duże, bez względu na wyznaczone wartości wskaźników narażenia" Zapis ten jednak został usunięty i nie znalazł się w oficjalnym tekscie normy. Należy jednak pamiętać o Art. 222. § 1. Kodeksu pracy "W razie zatrudniania pracownika w warunkach narażenia na działanie substancji i czynników rakotwórczych, pracodawca jest obowiązany zastępować te substancje i czynniki .." , który niejako nie pozwala zaakceptować takiego stanu, niezależnie od wyników oceny ryzyka. (2003-05-22)

AJR: Jestem ciekaw jak można zastępować materiały do produkcji obuwia (jakim jest skóra) innymi materiałami. W rozp. jest ujęta ta produkcja jako prawdopodobnie stwarzająca zagrożenie kancerogenne. Jak można wprowadzić do przepisu coś co może szkodzi, a może nie (2003-06-27)

Projektant obuwia: A może by tak łapcie z łyka.tylko czy aby łyko nie jest kancerogenne? (2003-06-29)

Spider2000: Znajomy twierdzi że to CIOP na szkoleniach rozpowszechnie informację że ryzyko przy czynnikach rakotwórczych jest nieakceptowalne. Kto był w CIOPIE na szkoleniach niech się wypowie (2003-08-7)

MdG: Do AJR, Są już technologie lepsze i tańsze, dzięki którym można wyeliminować chlorowane rozpuszczalniki w produkcji obuwia. Trzeba się tylko zainteresować. (2008-03-29)

muminek: BUKA (2008-06-14)

Sławek: Najbezpieczniej jest tam, gdzie wydaje się być niebezpiecznie. Bo przecież w laboratoriach, gdzie się pracuje z różnego rodzaju aerozolami, wirusami itp. wydaje się być człowiek narażony jak nigdzie indziej, Nic bardziej mylnego. Laboratoria zakupują komory laminarne, którę chronią pracowników przed groźbami zakażenia czy zatrucia. My np. nasze komory zakupiliśmy w firmie BIOGENET. Sprawdza się, muszę przyznać. Ale oczywiście można też poszukać w innych firmach. (2014-02-06)

Dodaj swój komentarz